تاریخ مختصر مسجد عیدگاۀ کابل

هر رهگذری که از پُل محمودخان به طرف چمن حضوری بگذرد، به سمت راست مسجد بزرگ با منار ها و گنبد های متعدد را مشاهده می کند.

این مسجد بزرگ که در احاطۀ بیست جریب زمین اعمار گردیده و گنجایش هزاران نمازگذار را دارد، مسجد عیدگاه کابل میباشد.

عمارت این مسجد که به صورت طولانی از شمال به طرف جنوب امتداد دارد با خشت پُخته، چونه و آهن به طرز معماری قدیم به صورت یک طبقه آباد و در گذشته در احاطۀ ان درختان توت، بید، چنار و غیره غرس گردیده بود.

به طرف راستِ نیمه گنبدی وسطی این مسجد کتیبۀ موجود است که تاریخ اعمار مسجد را در سال ١٣١٥ هـ . ق و به فرمان امیر عبدالرحمن توضیح میدهد. جالب است بدانیم که امیر عبدالرحمن بعد از ادای اولین نماز عید در همین مسجد لقب (ضیا الملت و دین) را حاصل نمود.

برعلاوۀ گنبد وسطی این مسجد به دو جناح شمالی و جنوبی آن دو دالان طویل وجود دارد که در هر دالان آن ٣٨ گنبد دارای رواق های منقش مرغوب اعمار شده میباشد. در دو کنار نهایی مسجد دو گنبد بلند آهنی برای زینه های که به بام منتهی میشود اعمار شده است که تعداد گنبد ها با دو گنبد بزرگ وسطی به ٨٠ گنبد میرسد.

گنبد وسطی که نظر به دیگر گنبد ها بزرگ و مرتفع است با معماری و گچ بری های مخصوص همان عصر و زمان اعمار و در وسط آن یک زنجیر بزرگ آهنی برای چراغ مسجد آویزان است. در قسمت مدخل مسجد نیمه گنبد بزرگی دیگری نیز اعمار گردیده که در قشنگی کم از گنبد داخلی نیست و دو مینار بزرگ به دو کنار آن که نظر به مینار های دیگر بزرگتر است آباد شده و منظرۀ سمبول مسکوکات دورۀ سلطنت امیر عبدالرحمن خان را دارد.

منبر گنبد داخل از سنگ مرمر شبکه کاری و با برش های مناسب مزین گردیده است. برعلاوه یک منبر سنگ مرمر دارای نقش های شبکه کاری شده در داخل نیمه گنبد وسط نیز گذاشته شده است.

میرزا غلام حیدر خان مُدرِس که یکی از نویسنده های دورۀ امیر حبیب الله و سابقه داران معارف میباشد دربارۀ مسجد عیدگاه چنین میگوید " منابر مسجد عیدگاه از نقطۀ نظر تاریخی اهمیت خاصی دارد. زیرا برعلاوۀ خطبه های عید ها و بیانیۀ علمای کرام، خطابه های بزرگ دولتی نیز از بالای آنها به سمع ملت افغان رسانیده شده است. مثلاَ جنگ با انگلیس از منبر سنگی همین مسجد اعلام گردید. علاوتاَ جرگه های قومی و فیصله های عمومی نیز در همین مسجد صورت می گرفت. در زمان سلطنت امیر حبیب الله بر علاوۀ نماز عیدین اکثراَ در شب های ماۀ مبارک رمضان که آن وقت در موسم گرما تصادف می کرد ختم های هشت شبه قرآن کریم و نماز تراویح به امامت قاری علیجان صورت می گرفت. اراکین ملکی و نظامی و اهالی شهر کابل در این ختم ها حصه میگرفتند. در تمام شب های مذکور در حوالی مسجد یک تعداد دکاندارن و سماوراچی ها، میوه فروشان و کبابی ها دکان های موقتی از چوب و بوریا اعمار و رفع ضروریات مراجعین و نماز گذارن را الی حلول سحر می نمودند و مردم بعد از اکمال تروایح به تفریحات شبانۀ خود تا سحر دوام می دادند. در آخرین شب ختم قرآن کریم در حالی که جمیعت مسجد از اطراف کابل نیز اضافه می شد برعلاوۀ توزیع یک مقدار زیاد نُقل و شیرینی به تمام اشتراک کننده ها برای قاری سامع و یک تعداد علما خلعت های شاهی نیز اعطا می شد. در روز های اول عید فطر و عید قربان بر علاوۀ اهالی کابل از شش کروهی و حتی ولایات دیگر برای ادای نماز عید در مسجد عیدگاه کابل جمع می شدند. برای فرش داخل مسجد فرش های تمام مساجد کابل جمع شده و یک تعداد تجیر های بزرگ در پیش روی مسجد به قسم سایه بان گرفته می شد. برعلاوه تمام مسجد با بیرق های افغعانستان و تزئینات وقت مزین می گردید. همچنان گارد شاهی با موزیک های خود از شاه و اراکین عسکری پذیرایی می کرد. منبر های چوبی در هر حصه گذاشته میشد تا علما کرام بالای آن خطابه های دینی و ارکان نماز عید را تبلیغ نمایند. در آن زمان طرف شمال مسجد را دریا و طرف جنوب آن را میدان بزرگ زابر آب های داخلی شهر کابل که دارای یک تعداد درختان بید و چنار بود و سمت غرب مسجد را باغ علمیردان و سمت شرق آن را جوی پل مستان احاطه کرده بود که نماز گذاران وضو و آبدست خود را در آن جوی میگرفتند. در آن هنگام احاطۀ مسجد سابق از کتارۀ چوبی و سیخ گول ساخته شده بود که با گذشت ایام پوسیده گردیده بود. اما در زمان محمد نادر خان مسجد دوباره با خشت پُخته، گچ و سنگ های تراشیده با رواقهای کوچک مزین و داخل مسجد نیز سندله گردید".

این مسجد دارای سه دروازه بزرگ متصلِ هم به طرف شمال و جنوب می باشد که این دروازه ها دارای گنبد های کوچک و منار های کوچک بوده و به طرز مرغوبی آباد شده اند. همچنان بالای تمام منار ها و گنبد وسطی آن قبه ها و بیرق های فلزی 

قرار دارد که به زیبایی این بنای بزرگ افزوده است.

روزنامۀ اصلاح ـ انیس مورخ بیست و چهارم جوزا سال ١٣٥٢ هـ . ش.