حنا یا خینه و نقش آن در فرهنگ مردم افغانستان

یک مضمون جالب و معلوماتی در بارۀ حنا و نقش آن در فرهنگ ما.

حنا در فرهنگ لغات بته هایی را گویند کوچک که بلندی اش کم و برگ های آن شبیۀ برگ های درخت انار بوده و گل هایش سفید و معطر میباشد.

برگ های بتۀ حنا را گرم می سایند و به شکل پودر، در میآورند. بعد آنرا به طریق مخصوص تر نموده برای رنگ کردن دست و پا و یا رنگ نمودن مو های سر و یا هم ریش به کار میبرند. رنگ حنا یا خینه در دست ها و پا های سپید خیلی ها قابل توجه بوده و مردم ما به آن خیلی علاقه دارند چنانچه در این دوبیتی ها میخوانیم :                                             

به دست های سفیدت رنگ خینه

چرا سوی مه می بینی به کینه؟

دعایت میکنم پیش خدا جان

رفیقت داغ هجرانت نبینه

 و یا

مه قربانت شوم گلِ پودینه

به دستک های سفیدت رنگ خینه

لب جویبار برآیی یکدم بشینیم

لبانم بر لبانت گل بچینه

بتۀ حنا در قسمت های شرقی کشور ما به کثرت وجود داشته و حاصل خوبی برای دهاقین میباشد. هر چند در کشور ما برگ های ساییده شدۀ بتۀ حنا را هم به نام حنا و هم به نام خینه یاد میکنند اما اکثریت مردم آن را به نام خینه می شناسند. در مورد خینه این بیت سروده شده است

به دست های سفیدت خینه باشم

مدام پیش رویت آیینه باشم

مره هیکل بساز برگردن خود

گاهی بر دل، گاهی بر سینه باشم

ترتیب خینه نمودن

خینه را ابتدا باید با آب تر نمود. طوری که در وقت تر نمودن آن در سه حصه خینه یک حصه (سرش) یا به اصطلاح عامیانه (شرش) یا چسپ هم انداخته شود [البته خینۀ که در بازار به فروش میرسد در ترکیب خود حاوی سرش میباشد و ضرروت به افزود آن ندارد] و بعد مانند خمیر به دست ها و پا ها به قسم یک لایۀ خیلی نازک هموار شده و به کمک آب تُنُک یا نازک ساخته میشود. هرگاه در هنگام شب خینه نمایند فردا صبح پارچه های پیچانده شده را باز نموده و دست ها و پا ها را با آب شیرگرم میشویند که به این ترتیب بعد از شستن دست ها و پا های شخص رنگ زیبا و طلایی خینه نمایان میگردد.

برعلاوۀ آراستن و زیبا جلوه دادن، خینه از نگاۀ طب فلکلوریک به موارد ذیل نیز توصیه میگردد:

کسیکه دست ها و پاهایش زیاد از حد معمول حرارت داشته باشد باید دست ها و پا های خود را خینه کند.

اشخاصی که عرق پاهایشان بوی بد داشته باشد باید پا های خود را خنیه نمایند چه خینه، بوی بد آنها را از بین میبرد .

هرگاه به پا ها، دست ها و یا به روی و یا هم سر شخص بخار برآید او نیز میباید دست ها و پا های و حتی سر خود را برای درمان خینه نماید.

هرگاه موهای سر سپید شده باشد ابتدا باید سر خود را خینه نمود و بعد از چند ساعت خینه آن را شسته و بالای مو های خود وسمه بمالد.[وسمه گیاهی است سیاه رنگ که معمولا آن را برای سیاه رنگ کردن ابروان بکار می برند] بعد از تقریباَ نیم ساعت وسمه را نیز میشویند طوری که دیده شده بعد از خینه و وسمه مو های سفید رنگ سیاه را بخود میگیرد.

ایام خینه نمودن

در گذشته مردم ما معمولاَ عادت داشتند تا در ایام ذیل دست ها و پا های خود را خینه کنند و این ایام نیز به نام های خاص همان وقت مسما اند، مانند :

شوِ خینه (شب خینه) یعنی شب عروسی

خینۀ نوروزی (شب نوروز یعنی شب اول سال)

خینۀ عیدی (شب های اول هر دو عید)

خینه براتی (شب برات)

خینۀ ماۀ رجبی (در یکی از شب های ماۀ رجب)

خینۀ سنتی (شب ختنه سوری) درشبی که  فردای آن طفلی که باید ختنه شود، دستش را خینه می کردند.

شَوِ خینه (شب حنا)

در گذشته مراسم عروسی شش یا هفت شبانه روز را در بر میگرفت که هر شب و روز آن از خود نام داشت. مثلاَ (روز و شب پیش خوری) که در آن اقارب خیلی نزدیک عروس و داماد به منزل شان آمده و در برگزاری مراسم با فامیل های عروس و داماد همنوایی میکردند.

همچنان (شب خویشخوری) که در این شب بر علاوۀ اقارب نزدیک عروس و داماد بعضی دوستان صمیمی و گرامی شان نیز دعوت میشدند. به همین ترتیب میتوان از روز شال اندازی، شَوِ خینه [شب خینه] روز عروس بردن، شاه سلامی، شه کانی، روز تخت جمی و حتی پایوازی ها نیز میتوان نامبرد.

به دالانت چراغان اس گل من

شَوِ خینی [شب خینۀ] لیلا جان اس گل من

ندارم رخت اوغانی [افغانی] بپوشم

دو چشمانم به گریان اس گل من

خینۀ نوروزی

در اکثر خانواده ها چنین معمول است که در شب نوروز اطفال، پسران و دختران جوان ایشان دستان خود را خینه میکنند. همچنان یک روز قبل از نوروز خانوادۀ که پسرش نامزد است قریب دو یا سه پاو خینۀ خشک را همراه با یک جوره لباس و در صورت امکان با یک انگشتر و زیرگوشی و بعضی زیورات دیگر همراه با ماهی و جلبی در بین یک خنچه (خوانچه که مانند تخت خینه میباشد) گذاشته به خانۀ پدر دختر می برند. بعداَ خانوادۀ دختر به اندازۀ نیم پیمانه خینه و قدری ماهی و جلبی را به هر یک از دوستان و همسایه های خویش تقسیم می نمایند و متباقی را خود آنها به مصرف می رسانند.

خینۀ عیدی

در شب اول هر دو عید، پسران و دختران جوان، اطفال، خانم ها و مرد های برخی از خانواده ها دست های خود را خینه میکنند. همچنان خانوادۀ که پسرش نامزد باشد یک یا دو جوره لباس را همراه با خینه و مقداری شیرینی مانند قند، نُقُل و غیره را یکجا با زیورات را در یک خنچه (خوانچه) گذاشته با یک مقدار برنج، روغن و همراه با یک گوسفند زنده (البته در عید قربان) به خانۀ نامزد پسر خود می برند.

شَوَک های (شب های) عید قربان اس خدا جان

شَوِ (شب) خینۀ بیادر (برادر) جان اس خدا جان

ندارم رخت اوغانی (افغانی) بپوشم

دوچشمانم به گریان اس خدا جان

خینۀ براتی

در خنچۀ براتی (خوانچۀ براتی) خینه، یک یا دو جوره لباس، بوت یا پیزار، شیرینی و همچنان در صورت امکان چند غوری طعام طبخ شده، چند دانه شمع و پتاقی (آتشبازی) گذاشته شده از طرف فامیل پسر برای فامیل دختر فرستاده میشود که دختر نامزد و فامیل آن طعام را صرف و دست های خود را خینه مینمایند.

خینۀ ماۀ رجبی

در یکی از شب های ماۀ رجب یک اندازه خینه ، قدری شیرینی، یک درجن (شش یا دوازده دانه) شمع و در صورت امکان مقداری زیورات و لباس را در یک خوانچه گذاشته به خانۀ نامزد پسر می فرستند تا دختر یعنی نامزدی پسر دست های خود را خینه نموده و شمع را که نذر آنست روشن کند. (البته هر نذری که از دورۀ طفلی به گردن دختر باشد در ایام نامزدی اش خانوادۀ پسر مجبور است تا مواد مورد ضرورت آن نذر را تهیه نموده، برایش بفرستد).

شَوِ خینۀ سنتی (شب حنا برای ختنه سوری)

شب خینۀ سنتی هم تقریباَ مانند شب خینۀ عروسی میباشد. اما مصارف و مراسم آن نسبت به شب خینۀ عروسی کمتر و محدودتر میباشد. در این شب هم دست پسری را که قرار است فردا ختنه شود، مانند یک داماد خینه می نمایند و مانند محفل عروسی آهنگ (حنا بیارید) را میخوانند، تخت خینه، گل خینه و خینه پیچ هم می سازند.

سر و دستت حنا باشد گل من

تنت هم بی بلا باشد گل من

به غیر از من اگر یاری بگیری

عروسی ات عزا باشد گل من

نویسنده : فرخ شاه محبی

پایان